Кўпкари: қадимги ва замонавий ўйин.

   Бизнинг заминда одамларда куч, эпчиллик ва мардликни ривожлантирадиган от билан боғлиқ мусобақалар кенг ёйилган. Шундай ўйинларнинг бири кўпкаридир. Кўпкари аждодларимизнинг энг қадимги ўйинларидан. Халқларимиз турмушида от миниш маҳорати ҳаётий заруратга айланган эди. Доимий урушларда ўз қавмини ҳимоя қилиш учун мард, жасур ва эпчил йигитлар керак эди. Урушлар орасида эса улар ўзларини кўпкари каби ўйинларда синар эди. Кўп замонлар ўтди, аммо бу ўйин вақт синовларидан ўтиб, хозиргача етиб келди. Турли ҳудудларда унинг номи турлича бўлсада, моҳияти бир: махсус таёрланган жониворнинг танасини олиб, рақибларни доғда қолдириб, белгиланган маррага етиб бориш керак. 

  Қадимда кўпкари фақат тўйларда ўтказилган. Хозирги пайтда кўпкари миллий байрам Наврўзда, расмий давлат байрамларида, хамда тўйларда ўтказилади. Ўйин спорт мусобақаси, байрам мусобақаси ёки оила тантанасининг бир қисми сифатида ўтказилиши мумкин. Айниқса бу ўйин жануб воҳаси Сурхондарё ва Қашқадарё вилоятларида кенг ёйилган.

  Тўйда ўтказиладиган кўпкарида асрлар давомида шаклланган урф одатлар кўпроқ сақланиб қолган, шу боисдан унинг жозибаси бошқача бўлади. Ўйин ўтказилишидан аввал кенг қамровли тайёргарлик ишлари амалга оширилади. Одатда тадбирдан ўн кун олдин ўтказиладиган маслаҳатга оқсоқоллар, ошпазлар ва қариндош-уруғлар таклиф этилади. Бу муносибат билан қўй сўйилади. Маслаҳатда тўй ўтказиладиган кун ва тадбирни ўтказиш тартиблари белгиланади. Режалаштирилган тўй шу ҳудудда ўтказиладиган бошқа тадбирлар билан бир пайтга тўғри келмаслиги учун оқсоқоллар бир қарорга келишади. Узоқдан келган меҳмонларни қабул қилиш ва кузатиш тўй эгасининг ўзига тўқ яқин қўшнилари ва қариндошлари зиммасига юкланади. Тўйга нафақат яқин атрофдан, балки узоқ ўлкалардан меҳмонлар келишади. Ҳамма меҳмонларни, мусобақа қатнашчилари ва уларнинг ишқибозларини, жой ва егулик билан таъминлаш зарур. Анъанага кўра тўйга келган бирор бир киши, ҳаттоки байрамга тасодифан келиб қолган киши хам сийловсиз ва бошпанасиз қолмаслиги керак. Халқ орасида бу удумни “қўноқ”- қўним, меҳмонга жой бериш деб аталади. Қўноқни таништириш ва меҳмонларни кузатиш энг фахрли ва маъсулиятли вазифалардан ҳисобланади.

Ўйин учун улоқнинг вазни одатда 60 килограмм атрофида бўлади, агар бузоқ бўлса 80-100 килограмм келадиган мол олинади. Агар жониворнинг оғирлиги енгил бўлса, унинг ичига туз, маккажўхори ёки арпа донлари солинади ва умумий оғирлиги 60-70 килограммга етказилади. Агар улоқ меъёридан оғир чиқса, унинг бўйин қисмидан ортиқча гўшт кесиб олинади. Жониворнинг калласини айиришганда қулоқлари ва бўйнининг бир қисмини қолдиришади. Улоқнинг думини 15- 20 сантиметрдан ортиқ қолдиришмайди, чунки чавандозлар дум узун бўлса, уни эгарга айлантириб олишлари мумкин. Ердан улоқни олишни осонлаштириш мақсадида улоқнинг оёғидан кесик қилинади. Рақиб улоқни қўлга киритиб, эгарига бойлаб олмаслиги учун жониворнинг иккинчи оёғидан тилиш ўйин қоидаларига мувофиқ тақиқланади. Улоқнинг ўйиндан бир кун олдин тайёрланишининг яна бир сабаби бор. Сўйилган жониворни совуқ сувга солиб олиб, уни кейин салқин жойда сақлайдилар. Совутилгандан кейин улоқ чидамли ва мустаҳкам бўлади, унда қолган қон ва суюқлик қотиб қолади. Улоқни тайёрлашнинг мазкур тартиби Марказий Осиё халқларининг кўпчилигида шу тартибда сақланиб қолинган ва унга қатъий риоя қилинади.

   Кўпкари учун Ўзбекистонда араб, қорабаир ва бошқа зотдаги отларни етиштиришади. Ҳудудда энг кўп қорабаир отлар тарқалган, улардан асрлар давомида ўта чидамли тулпорлар етиштириш йўлга қўйилган. Кўпкари учун отлар уч-тўрт ёшдан тайёрлана бошланади. Етти ёшга кирганда отлар кучга тўлади ва одатда 20-25 ёшга қадар кўпкарида иштирок этишади.

 Кўпкари иштирокчиларининг миқдори чекланмаганлиги боис, ўз отига эга бўлган барча чавандозлар ўйинда иштирок этишлари мумкин. Ҳозирги пайтда ҳудудларни, қишлоқларни, маҳалаларни ёки катта оилаларнинг вакили сифатида майдонга терма жамоалар чиқишмоқда. Халқаро мусобақаларда бир жамоадан майдонда тўрт киши ҳаракат қилади, қолганлари шерикларини алмаштириш учун тайёр бўлиб турадилар.

 Ўтмишда, Эргаш Жуманбулбул ўғлининг “Қундуз ва Юлдуз” эпосида тасвирланишича, кўпкарида улоқни қўлга киритиб, оломондан олиб чиқиб байроққа етказган чавондоз бия билан тақдирланган. Улоқни оломондан чиқариб тушириб юборган чавондозга байтал, улоқни узоқ ушлаб туриб, оломондан чиқара олмаган чавондозга желак мукофат сифатида берилган.

 Четдан қараганда кўпкари оддий кўринади, лекин техник жиҳатдан ўйин жуда мураккаб, узоқ машқларни талаб қилади. Шунинг учун хам етук кўпкари усталарининг ёши қирқ ёшдан ошади. Кўпкари ҳар томонлама пишитилган нозик ўйин тактикасини талаб қилади.