“Turkiy guliston yoxud axloq” asaridagi tarbiyaviy, axloqiy qarashlar

   Ma’lumki, inson barkamolligi uning tashqi ko’rinishiga qarab emas, balki uning ma’naviy dunyosiga qarab belgilanadi. Jamiyatning ravnaqi va kelajagi ana shu jamiyatda yashovchilarning ma’naviy kamolotiga bog’liq.

 

Zero, ma’naviy qashshoq insonlar bilan kelajagi porloq jamiyat qurib bo’lmasligi hayot haqiqatidir. Barkamol insonni tarbiyalash vazifasi esa muayyan darajada maktab zimmasiga yuklatilgan. Demak, ertangi kun egalari bo’lmish farzandlarimiz kamoloti ana shu ilm maskani bilan bog’liq. Bas, shunday ekan, butun e’tiborimizni maktabda olib borilayotgan ta’lim-tarbiya ishiga qaratmog’imiz lozim.  Bu esa, asosan, tarbiyachi-murabbiyga, u olib borayotgan tarbiyaviy ish samaradorligiga bog’liq. Odamlar o’rtasida mehr-oqibat, haqiqiy insoniy munosabatlarni qaror toptirishda sinf tarbiyaviy soatlari xushaxloqlik tarbiyasi saboqlari – katta ahamiyatga ega. Zero, yaxshi tarbiya insonning bebaho boyligidir.         

        Tarbiya vositasida yosh avlodni yetuk insonlar qilib yetishtirish oldimizda turgan eng dolzarb mavzulardan biridir.

        Maktab milliy madaniyat, milliy urf-odatlar va qadriyatlarimiz asoslarini o’rgatadigan asosiy maskandir. Zotan, o’zligini, o’z ajdodlari kim ekanligini, o’z tili, o’z milliy madaniyati va tarixini, qadriyatlarini, urf-odatlari va an’analarini, tarixiy ma’naviy merosini bilmay turib haqiqiy baynalmilal inson bo’lish ham mumkin emas.

        Jumladan, o’z vataniga, o’z millatiga – xalqiga sadoqat, fidoyilik, bag’rikenglik, adolatlilik, kamtarlik, mehr-muruvvatlilik, o’zligini anglash, sevgi, vafo, ilmga chanqoqlik, yuksaklikka intilish, mehnatsevarlik, bardoshlilik, sabr-qanoat, saxovatlilik, jasoratlilik, ogohlik, turli illatlarga qarshi kurashuvchanlik, andishalilik, mehmonnavozlik, do’stlik va birodarlikni ulug’lash, avlod-ajdodlariga cheksiz hurmat-ehtirom, o’z millati, tilini va qadriyatlarini avaylab-asrash kabilar millatimizga xos xususiyatlardir.

         1913-yilda quyida keltirilgan xususiyatlarni o’zida jamlagan A.Avloniyning “Turkiy guliston yoxud axloq” asari bosilib chiqdi. Ushbu asarida Abdulla Avloniy tarbiyada bolalarning fikrini rivojlantirish masalasiga alohida e’tibor bilan qaratadi.Negaki, fikrlash iqtidorini egallash oliyjanob g’oyalar tomon intilish demakdir. Shunday ekan, aqlli odamning axloqsiz bo’lishi qiyin. Avloniy ana shu ikki  tushunchalarni yaqin va birlikda ko’radi.

         Nihoyat, gap xulqqa kelib taqaladi. Avloniy ularni ikkiga – yaxshi va yomon xulqqa ajratadi.

         Muallifning fikricha, aql bilan ish tutish – fatonat, sa’y-g’ayrat, shijoat, ilm egallash, pokizalik, nazokat, sabr-toqat, intizom, vijdonli bo’lish, vatanni sevish, haqtalablik, hamma narsaga ibrat ko’zi bilan qarash, hayo, iffat, til odobi, idrok va zako, munislik va xayrixohlik, sadoqat, adolat, muhabbat, afv kabilarni yaxshi xulq sirasiga kiritadi va mukammal inson uchun zarur bo’lgan fazilatlar deb hisoblaydi. Adib bularning har biriga alohida-alohida to’xtalib o’tadi. O’z mulohazalarini dalillash uchun Aristotel, Platon, Gippokrat, Sa’diy, Mirzo Bedil singari mashhur mutafakkirlarning fikrlarini keltiradi. Adib har bir axloqiy kategoriyaga o’z munosabatini bildirganda, albatta,  o’sha fikrini ifodalovchi bayt yoki biror maqol-hikmat ilova qiladi. 

         “Bir tog’ning o’rnidan ko’chib ketganini eshitsangiz, ishoningiz, ammo bir odamning xulqi boshqa bo’ldi deb eshitsangiz ishonmangiz”, - demishlar.

          Xulqi yomon yuz, ko’zlidin na sud

          Yuz, ko’zli xulqni qilmas kashud

          Xulq mariziga davo istasang,

          Marg davosin berilur qistasang.

          Xulqi yomoning keturar ko’p zarar

          Xulqing o’zi boshingga kaltak urar.

          Xulqi fano bo’lsa degil alhazar,

          Xor-u zalilikda qolur darbador.

         Axloq ulamosi insonlarning xulqlarini ikkiga bo’lmishlar Agar nafs tarbiyat topib, yaxshi ishlarni qilurga odat qilsa, yaxshilikg’a tavsif bo’lub “yomon xulq” deb atalur.         

         Avloniy  shu bilan birga, so’zning inson qadr-qimmatini belgilashdagi roliga umuminsoniy qarashlardan kelib chiqib baho beradi. So’zning ma’nosiga alohida diqqat qildi. Til va so’z odobiga oid umuminsoniy fikrlarni davom ettirdi. “So’z insonning daraja va kamoloni, ilm va fazlini o’lchab ko’rsatadurg’on tarozisidur. Aql sohiblari kishining dilidagi fikr va niyatini, ilm va quvvatini, qadr va qimmatini so’zlagan so’zidan bilurlar…”

        “Agar so’z aql va hikmatga muvofiq bo’lib, o’ziga yoki eshituvchiga bir foyda chiqaradurg’on bo’lmasa, asalarilar orasidan go’ng’illab yurgan qovog’arilar kabi quruq g’o’ng’illamoq faqat bosh og’rig’idan boshqa narsa emasdir. Boshimizga keladirg’on qattiq kulfatlarning ko’pi yumshoq tilimizdan keladur. Shuning uchun “Ko’p o’yla, oz so’zla” – demishlar”.

         Insonni bezaydigan sifatlar ko’p. Chinakam inson yalqovlik va dangasalikni o’ziga nomus deb biladi. Yoshligidan ilm, ma’rifatga, hunar va san’atga mehr qo’yadi. Mehnatning aybi yo’q. Qora ishchi bilan olimning zahmati ko’rinishidangina tafovutli. Ammo ularning har ikkisi ham mehnat qiladi. Mehnat bilan kun kechirish esa buyuk saodat. Aksincha “… bu ko’murchilik, bu temirchilik – manga munosib ish emas, deb dangasalik qilub, ishsiz yursa, zo’r ayb, g’ayratsizlikdur…”

         Shuningdek, inson moddiy ne’matlarni yaratishdan tashqari, ularning qadriga ham yeta bilmog’i kerakligi haqida to’xtaladi.. Bular o’zaro juda yaqin, biri ikkinchisidan kelib chiqadurg’on tushunchalardir. Kimki bir parcha nonni mehnat bilan topsa, uning qadriga ham yetadi. Bu haqda adib quyidagi fikrni bayon etgan edi: “Iqtisod deb pul va mol kabi ne’matlarning qadrini bilmakni aytilur. Mol qadrini biluvchi kishilar o’rinsiz yerga bir tiyin sarf qilmas, o’rni kelganda so’mni ayamas. Saxovatning ziddi baxillik o’ldig’i kabi iqtisodning ziddi isrofdir…”.

       Avloniyning  “Hayo dilni ravshan qiladirg’on bir nurdirki, inson har vaqt shul ma’naviy nurning ziyosiga muhtojdir” degan fikri ham o’rinli bolib, unda ma’naviy  nurning ziyosi xususida to’xtaladi.

         Zero, Hazrati Luqmon: “Iffat nomusning eng mahkam suyanchig’idir. Nafsning hujumiga shul quvvat ila muqobala qilinur” deydi.

         Avloniy xulq haqida so’z yuritganda masalaga shunchaki, umumiy yondashib qo’ya qolmay, balki aniq gap aytishga intiladi. Adibning diqqat markazida hamisha insoniylik mezoni turadi. Bu mezon esa doimo keng omma manfaatlari nuqtayi nazarini ifoda etadi.

Dilbar Normurodova

Termiz shahar 11-umumiy o’rta ta’lim maktabining

                                                 oliy toifali ona tili va adabiyot fani o’qituvchisi                                                               

  Abdurazoqova Umida

  Termiz shahar 11-umumiy o’rta ta’lim 

maktabining  11-sinf o’quvchisi